Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΠΑΡΘΕΝΟΥ ΜΑΡΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΚΟΠΗ
Ο Παλαιοχριστιανικός Ναός της Παρθένου Μαρίας στην Επισκοπή και ο κυρίως Ναός χρονολογείται στον 12 αι. Πρόκειται για ένα επιμηκές κτίριο, που κατασκευάστηκε στη θέση κάποιου παλιού ναού της Τροιζήνας. Από τα σωζόμενα λείψανα διακρίνονται τα εξής: α) ο κυρίως ναός, β) ο νάρθηκας, γ) τα προσκίματα έξω από το νάρθηκα μαζί με τον περίβολο. Αυτά τα στοιχεία κατασκευάστηκαν διαδοχικά, όπως συμπεραίνουμε από τη διαφορετική τοιχοδομία τους, αλλά και από άλλες τεχνικές ενδείξεις.
α) Ο κυρίως ναός αποτελείται από ένα επιμηκές ορθογώνιο κτίσμα, που διαιρείται σε τρία μέρη, στον κυρίως ναό, στο νάρθηκα και στο ιερό. Βρέθηκαν κιονόκρανα και ο Ορλανδός που έκανε τις αρχαιολογικές έρευνες υποθέτει πως θα ήταν Ιωνικά. Το ιερό κατελάμβανε μεγάλη επιφάνεια και διαιρούνταν κατά το πλάτος σε τρία διαμερίσματα, που συγκοινωνούσαν μεταξύ τους με δύο ανοίγματα, ένα μεγάλο προς Ανατολή και ένα μικρότερο προς τη Δύση. Οι κόγχες του ναού είναι υπερυψωμένες και έχουν μεγάλο βάθος.
Από τη γλυπτή διακόσμηση του ναού, βρέθηκαν μόνο τεμάχιο θωρακίου από σκοτεινόχρωμο μάρμαρο, πάνω στο οποίο εικονίζεται το πίσω μισό παγωνιού. Οι πτερούγες και η ουρά διακρίνονται για τη γραμμικότητα και τη σχηματοποίηση τους. Ο Ορλανδός υποθέτει, ότι προέρχεται από το τέμπλο του ναού. Αυτό το συμπεραίνουμε από το σύστημα δομής, τη χρήση ασπίδων για τις οροφές των γωνιαίων διαμερισμάτων και εκτέλεση του δαπέδου με μαρμαροθέτημα.
Από μαρτυρίες γνωρίζουμε ότι η Επισκοπή σαν Ναός υπήρχε από τον 9ο αι. Λείψανα της είναι μαρμάρινο Ιωνικό κιονόκρανο και μαρμάρινη πλάκα, που επάνω φέρει στέψη και κάτω ταινία, ενώ στο μέσο της μπροστινής όψης ανάγλυφο κύκλο που περιβάλλει το σχήμα του σταυρού, στα κάτω διαμερίσματα του οποίου έχουν χαραχθεί τα γράμματα Α και Ω. Ίσως η πλάκα προέρχεται από το χαμηλό τέμπλο της παλιότερης βασιλικής. Από εκεί θα προέρχεται και το μαρμάρινο τεμάχιο της βάσης εξάγωνου άμβωνα, που διασώζει και αφιερωτική επιγραφή.
β) Ο εξωνάρθηκας φέρει εσωτερικά τυφλές αψίδες και μόνο στο νότιό του διαμέρισμα καλύπτονταν με χαμηλωμένο σφαιρικό θόλο.
γ) Τα προσκτίματα: ο εξωνάρθηκας είχε εκτός από τις 3 θύρες επικοινωνίας με το ναό και τρεις εξωτερικές. Μπροστά από την μεσαία πόρτα κατασκευάστηκε θολωτός πυλώνας που καλύφθηκε με ασπίδα,
Δεξιά του πυλώνα υπήρχε ορθογώνιο διαμέρισμα, ενώ στα νότια του πυλώνα χτίστηκε αρκοσόλιο. Η τοιχοποια των κτισμάτων αυτών είναι ευτελέστερη και άρα θα μπορούσαμε να τα τοποθετήσουμε χρονικά στην εποχή της Τουρκοκρατίας. Την αυλή την κλείνει μαντρότοιχος, που ξεκινά από βόρεια, προχωρά παράλληλα προς το ναό και συνεχίζει προς τα νότια, παράλληλα με τα προσκτίσματα.