Η ΑΡΧΑΙΑ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΤΡΟΙΖΗΝΑΣ
Η ΑΡΧΑΙΑ ΤΡΟΙΖΗΝΑ
Η Αρχαία Τροιζήνα ήταν μια πόλη που άκμασε κατά μεγάλες χρονικές περιόδους, ενώ σε άλλες περιόδους έπαιξε δευτερεύοντα ρόλο, επισκιασμένη από μεγαλύτερα κέντρα. Είναι βέβαιο εξάλλου ότι διέθετε μια οικονομικά εύρωστη τάξη, η οποία επιδείκνυε τον πλούτο της και συμμετείχε σε πανελλήνιους αθλητικούς αγώνες.
Τις ανάγκες μάλιστα αυτής της τάξης εξυπηρετούσε η δημιουργία τοπικού κέντρου παραγωγής χάλκινων αγγείων, τα οποία ήταν δημοφιλή ως κτερίσματα για δύο τουλάχιστον αιώνες.
Η Αρχαία Πόλη που είχε Τείχη, Ακρόπολη, Αγορά και πολλά Ιερά βρισκόταν στα δυτικά του σημερινού οικισμού, κτισμένη στη βόρεια πλαγιά του όρους Αδέρες και σε τμήμα της προσχωσιγενούς πεδιάδας.
Από την Αρχαία Τροιζήνα σωζονται ελάχιστα, αφού άλλα καταστράφηκαν και άλλα χρησιμοποιήθηκαν για μετεγενέστερες κατασκευές.
Υπάρχουν όμως εξαιρετικά ευρήματα τα οποία φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πόρου αλλά και στο Εθνικό Αρχαιολογικό.
Όρια της Αρχαίας Πόλης αποτελούσαν ένα ρέμα στα ανατολικά (το ρέμα του Αγίου Αθανασίου) και ένα δεύτερο στα δυτικά (το Γεφυραίο ρέμα ή Χρυσορρόας). Η Ακρόπολη της Αρχαίας Πόλης, βρισκόταν σε λόφο στα νότια σε υψόμετρο 313 μ. και κατά μήκος των δύο αυτών ρεμάτων κατέβαιναν δύο επιμήκεις βραχίονες του οχυρωματικού περιβόλου της. Κατά τον Παυσανία η Πόλη περικλειόταν από τείχος χτισμένο με πλίνθους.
Η Αγορά βρισκόταν στην ομαλή περιοχή στις υπώρειες του βουνού, ενώ το "επιφανέστατον" (Παυσανίας ΙΙ.32.1) τέμενος του Ιππολύτου βρισκόταν εκτός των τειχών της πόλεως, δυτικά του Γεφυραίου ρέματος, σε απόσταση περίπου 800μ. από την αρχαία αγορά και σε ψηλότερο επίπεδο των υπωρειών του ίδιου βουνού.
Στην Αγορά υπήρχε ο ναός της Σωτήρας Αρτέμιδος, κατασκευασμένος από Αιγινίτικο πωρόλιθο, που αποτελούνταν από πρόναο και σηκό. Μέσα στο ναό υπήρχαν βωμοί των υποχθόνιων θεών και μνημείο του Πιτθέα, στο οποίο βρισκόταν τρεις θρόνοι όπου κάθοταν ο Πιτθέας και δύο δικαστές.
Νότια του ναού υπήρχε το Ιερό του Μουσσών, στη θέση όπου σήμερα βρίσκονται τα ερείπια Ρωμαϊκού αψιδωτού κτιρίου.
Στην Αγορά υπήρχε και ο ναός του Διός του Σωτήρος, που είχε ιδρύσει ο Αέτιος, με βωμούς και στοές.
Επίσης κοντά στην Αγορά βρισκόταν το Θέατρο της Τροιζήνας και δίπλα ο ναός της Λύκειας Αρτέμιδος, ενώ πιο πέρα βρίσκοταν ο ναός του θεάριου Απόλλωνα. Ανάμεσα στους 2 αυτούς ναούς βρισκόταν η Ιερή Πέτρα και στην άκρη της Αγοράς βρισκόταν η Στοά της Τροιζήνας.
Όπως προείπαμε, στην κορυφή του λόφου ήταν η Ακρόπολη, ξεχωριστά οχυρωμένη και σε αυτή βρισκόταν ο ναός της Σθένιας Αθηνάς.
Σώζονται, επίσης, τμήματα των τειχών της Αρχαίας Πόλης, καθώς και τμήματα του Διατειχίσματος. Ένας από τους πύργους του διατειχίσματος, μάλιστα, αποτελεί τοπόσημο για την περιοχή λόγω του σωζόμενου ύψους του.
Ανατολικά και δυτικά της Αρχαίας Πόλης εκτείνονταν τα Νεκροταφεία της σε μια αγροτική περιοχή με μαλακό έδαφος στις όχθες των ποταμών.
Kατά την ανασκαφή της αρχαιολόγου Μαρίας Γιαννοπούλου στο ανατολικό αρχαίο νεκροταφείο της Τροιζήνας, ανεβρέθει τάφος ενός βρέφους, μαζί με πήλινο θήλαστρο και με τρία άλλα αγγεία που είχαν εναποτεθεί ως προσφορά επάνω στη μικρή λάρνακα. Τό εύρημα χρονολογείται στις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ..
Άλλα ευρήματα από την ίδια ανασκαφή είναι μια καθιστή πλαγγόνα, δύο φτερωτοί Έρωτες, ο ένας από τους οποίους αναπαριστάνεται με παιδική μορφή τυλιγμένος με ιμάτιο και ο άλλος ως γυμνός έφηβος, καθώς επίσης και δύο γυναικεία ειδώλια χορευτριών με ζωηρή κίνηση, δύο ογκώδεις σιδερένιοι δακτύλιοι, κάποια αγγεία αλλά και δύο ακόμη θήλαστρα που ήρθαν στο φως σε μια άλλη παιδική ταφή, που χρονολογήθηκε στους Ελληνιστικούς χρόνους. Ήταν μια ταφή σε πίθο, ο οποίος μάλιστα είχε επιδιορθωθεί με μολύβδινους συνδέσμους, όπως γινόταν συχνά στην αρχαιότητα.
Δύο ακόμη ταφές παιδιών, η μία από τα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ. και η άλλη του 7ου αιώνα π.Χ., βρέθηκαν κτερισμένες και αυτές με μικρά αγγεία.
Η ταφική δραστηριότητα αρχίζει από την Πρωτογεωμετρική εποχή, όπως αποδεικνύεται από έναν εγχυτρισμό σε γραπτό αμφορέα του 10ου αιώνα π.Χ. και φθάνει ως την Ελληνιστική, όπως λέει η κυρία Γιαννοπούλου.
Στις πρόσφατες ανασκαφές ήρθαν στο φως συνολικά δεκαπέντε ταφές όλων των ειδών (κιβωτιόσχημοι, κεραμοσκεπείς, εγχυτρισμοί, σε λάκκο, καύση, σε λάρνακα και σε πίθο) αλλά και ένας μαρμάρινος ταφικός περίβολος του 4ου αιώνα π.Χ.
Ιδιαίτερα εντυπωσιακά ήταν τα ευρήματα τριών από τους τάφους που περιείχαν χάλκινα αντικείμενα, όπως κάτοπτρα, κώδωνες με σιδερένιο κρουστήρα, έναν κάνθαρο, έναν επιχρυσωμένο δακτύλιο, αλλά και σιδερένιες στλεγγίδες, σιδερένιες αιχμές βελών, καθώς επίσης μια μολύβδινη πυξίδα και πολλά αγγεία, όπως αυτό που έχει τη μορφή κεφαλής αγοριού.
"Τα χάλκινα αγγεία και σκεύη από τους κλασικούς και τους πρώιμους ελληνιστικούς τάφους της Τροιζήνας είναι μικρού μεγέθους και σχετίζονται με το σερβίρισμα και την πόση του οίνου" λέει η κυρία Γιαννοπούλου.
"Όσο για τους χάλκινους κώδωνες μαζί με χάλκινα αγγεία, μπορούν να θεωρηθούν ως χθόνια αντικείμενα, καθώς θεωρείται ότι σχετίζονται με τη Διονυσιακή λατρεία" προσθέτει.
Η παρουσία πολλών χάλκινων αντικειμένων εξάλλου και μάλιστα εξαιρετικής ποιότητας θεωρείται από την ίδια ότι ίσως υποδηλώνει την παρουσία τοπικών εργαστηρίων μεταλλοτεχνίας, υπόθεση που ενισχύεται από την ανεύρεση απορρίμματος χύτευσης χαλκού στην επίχωση μιας δεξαμενής των ρωμαϊκών χρόνων.
Συμπερασματικά λοιπόν, και όπως λέει πάντα η αρχαιολόγος, στην Αρχαία Τροιζήνα υπήρχε διαχρονικά μια κλειστή, συντηρητική κοινωνία αγροτικού χαρακτήρα, χωρίς μεγάλη εμπορική δραστηριότητα.
ΤΟ ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟ ΤΗΣ ΤΡΟΙΖΗΝΑΣ
Βορειοδυτικά της αρχαίας πόλης, βρίσκονται τα Eρείπια του Ασκληπιείου που χτίστηκε στα τέλη του 4ου με αρχές 3ου αι. π.Χ.. Ηταν ένα ορθογώνιο κτίριο με εσωτερική αυλή και δωμάτια στις τρεις πλευρές του, όπου βρέθηκαν ίχνη από κρεβάτια, τραπέζια και τζάκια. Πρέπει λοιπόν αυτά να ήταν τα δωμάτια των αρρώστων.
Στην άλλη πλευρά βρισκόταν μια μεγάλη αίθουσα με εσωτερική κιονοστοιχία. Από αυτό το κτίριο μπορούσες με έναν διάδρομο να περάσεις σε ένα άλλο κτίριο με αίθουσα και αυλή που πρέπει να ήταν το Θεραπευτήριο.
Το καλό κλίμα και το καθαρό νερό των πηγών ευνοούσε την λειτουργία του θεραπευτηρίου, του οποίου η λειτουργία βεβαιώνεται από επιγραφές. Στο νότιο τοίχο της περιβόλου υπάρχουν ερείπια μιας κρήνης. Σώζονται τα θεμέλια διαφόρων κτισμάτων (δωματίων, ξενώνων, αιθουσών θεραπείας).
Η ύπαρξη σχετικών επιγραφών βεβαιώνει τη λειτουργία Ασκληπιείου, αλλά φαίνεται ότι το Ασκληπιείο της Επιδαύρου επισκίασε αυτό της Τροιζήνας. Στην παρακμή του Ασκληπιείου της Τροιζήνας διαδραμάτισε προφανώς σημαντικό ρόλο και ο σεισμός, τον οποίο προκάλεσε η έκρηξη του ηφαιστείου των Μεθάνων, στα μέσα του 3ου αιώνα π.Χ. Τα κτίρια υπέστησαν τότε σοβαρές φθορές και παρέμειναν σε ερειπιώδη κατάσταση μέχρι τους ρωμαϊκούς χρόνους, οπότε και επισκευάστηκαν.
Μετά την επικράτηση του χριστιανισμού το αρχαίο υλικό του Ασκληπιείου χρησιμοποιήθηκε για την οικοδόμηση χριστιανικών ναών, όπως της Παναγίας της Επισκοπής.
ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΙΠΠΟΛΥΤΟΥ
Μία πάρα πολύ ωραία και αναλυτική δημοσίευση για το Τέμενος του Ιππολύτου στην Τροιζήνα έχει γίνει από την αρχαιολόγο Ελένη Οικονομίδου.
Συνδέεται άμεσα με το μύθο του έρωτα της Φαίδρας για τον Ιππόλυτο. Το γεγονός ότι ο διαδεδομένος αυτός μύθος σχετίζεται με την ιστορία του ιερού αποτελεί σίγουρα πόλο έλξης για τους επισκέπτες του χώρου.
Το Ιερό του Ιππολύτου είναι ένας αξιόλογος αρχαιολογικός χώρος, που παραμένει άγνωστος στο ευρύ κοινό και βρίσκεται σε ένα ειδυλλιακό φυσικό περιβάλλον, που εκτείνεται βόρεια και βορειοδυτικά του σύγχρονου οικισμού της Τροιζήνας.
Τις ανασκαφές στον χώρο ενήργησε πρώτη η Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή το 1890 και το 1899 με τον Legrand και αργότερα το 1932 το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο με τον Welter, που ολοκλήρωσε την ανασκαφή.
Το τέμενος του Ιππολύτου βρισκόταν εκτός των τειχών της πόλεως, δυτικά του Γεφυραίου ρέματος, σε απόσταση περίπου 800 μ. από την αρχαία αγορά και σε ψηλότερο επίπεδο των υπωρειών του ίδιου βουνού.
Καταλαμβάνει έκταση περίπου 4.000 τ.μ. Τμήματα του συγκροτήματος, η ράμπα, το πρόπυλο, ο ναΐσκος με την πρόσοψη στα δυτικά, το βόρειο τμήμα του περιβόλου του μικρού γεωμετρικού τεμένους, ο βωμός και το εστιατόριο με τα προσκτίσματά του.
Ο ναός ήταν περίπτερος, διαστάσεων 32x31μ., με 11 κίονες στη μεγάλη πλευρά και 6 στη μικρή. Ηταν αμφιπρόστυλος και χωριζόταν σε προναό, σηκό και οπισθόδομο. Σήμερα σώζεται μόνον κατά τα πώρινα θεμέλιά του. Η είσοδος στο χώρο του ναού και του Ασκληπιείου γινόταν από επιβλητικά προπύλαια που βρισκόταν στην ανατολική πλευρά. Άλλη παραπυλίδα υπήρχε στη νότια πλευρά ενώ κοντά στον αριστερό τοίχο του πρόπυλου υπήρχε βωμός και μικρός ναός με πρόναο και σηκό, πίσω από τον οποίο υπήρχε και μια στοά με διπλή κιονοστοιχία. Εκεί κοντά υπήρχε βρύση, το νερό της οποίας ερχόταν με αγωγό από πηγή και διοχετευόταν σε μια δεξαμενή. Παραδίπλα υπήρχε μια μικρή σειρά από δωμάτια. Αξιόλογο είναι επίσης μεγάλο οικοδόμημα του 4ου-3ου αι. π.Χ. που αποδίδεται σε εστιατόριο του ιερού. Πρόκειται για μεγάλη αίθουσα με 3 δωρικούς κίονες, βάσεις κλινών και τραπεζών, καθώς και 8 εστίες κατασκευασμένες με πλάκες που χρησίμευαν στο μαγειρείο του εστιατορίου.
Κατά τη μυθολογία, ο Ιππόλυτος υπήρξε ο γιος του Θησέα και της Αμαζόνας Αντιόπης ή Ιππολύτης και λατρευόταν στο ομώνυμο τέμενος στην Τροιζήνα.
Σύμφωνα πάντα με τη μυθολογία, μετά το θάνατο της Αντιόπης, ο Θησέας νυμφεύθηκε τη Φαίδρα και έστειλε τον Ιππόλυτο, μικρό παιδί ακόμα, στον Πιτθέα, προκειμένου να ανατραφεί εκεί και να γίνει βασιλιάς της Τροιζήνας.
Αργότερα, όταν ο Πάλλας (αδερφός του Αιγέα) και οι γιοι του (50 Παλλαντίδες) στασίασαν εναντίον του Θησέα, ο ήρωας τους σκότωσε και πήγε στην Τροιζήνα, για να καθαρθεί.
Στο ταξίδι αυτό η Φαίδρα είδε για πρώτη φορά τον νεαρό Ιππόλυτο και τον ερωτεύτηκε. Προσπάθησε να κερδίσει την αγάπη του στέλνοντάς του γράμμα με την τροφό της αλλά απέτυχε (βλ. Ευριπίδη Ιππόλυτος Στεφανηφόρος, που γράφτηκε το 428 π.Χ.) και έτσι αποφάσισε να αυτοκτονήσει.
Για να εκδικηθεί, όμως, τον Ιππόλυτο που αρνήθηκε τον έρωτά της, μένοντας πιστός στην Άρτεμη-θεά της αγνότητας, έγραψε ένα γράμμα στον Θησέα συκοφαντώντας τον Ιππόλυτο. O Θησέας, διαβάζοντας το γράμμα μετά την αυτοκτονία της Φαίδρας και δίνοντας πίστη στις συκοφαντίες της, χρησιμοποίησε μία από τις τρεις ευχές που θα εκπλήρωνε ο Ποσειδώνας γι’ αυτόν, ζητώντας να σκοτώσει ο θεός τον Ιππόλυτο.
Πράγματι, καθώς ο νέος διωγμένος από τον πατέρα του έφευγε πάνω στο άρμα του, πρόβαλε από τη θάλασσα ένας άγριος ταύρος με αποτέλεσμα τα άλογα να αφηνιάσουν και ο Ιππόλυτος πέφτοντας από το άρμα του να μπλεχτεί στα ηνία και να βρει το θάνατο.
O Παυσανίας (ΙΙ.27.4) και οι μετέπειτα πηγές αναφέρουν ότι ο Ασκληπιός, ύστερα από παράκληση της Αρτέμιδος, επανέφερε στη ζωή τον ήρωα, γι’ αυτό και η λατρεία του Ιππολύτου συνδέθηκε με αυτή του Ασκληπιού. Στον Παυσανία αναφέρεται, επίσης, ότι ο Ιππόλυτος, μετά την επαναφορά του στη ζωή, πήγε στους Αρικιείς, κατοίκους της Ιταλίας, όπου έκτισε τέμενος της Αρτέμιδος.
Το τέμενος και το ναό του Ιππολύτου στην Τροιζήνα (Παυσανίας ΙΙ.32.1-4) είχε κατασκευάσει, σύμφωνα με την παράδοση, ο Διομήδης, ο οποίος είχε ιδρύσει και τη λατρεία του Επιβατηρίου Απόλλωνα, επειδή είχε γλιτώσει από την κακοκαιρία κατά την επιστροφή του από την Τροία.
O περίβολος και τα κτίσματα του ιερού, το οποίο βρισκόταν εκτός των τειχών της αρχαίας Τροιζήνας, κτίστηκαν στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ. ή στις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ. γύρω από έναν αρχαιότερο πυρήνα λατρείας, ο οποίος εντοπίζεται στο χώρο του μικρού γεωμετρικού τεμένους.
Εκεί ανακαλύφθηκαν θραύσματα κεραμικής των γεωμετρικών, κλασικών και ελληνιστικών χρόνων, καθώς και πήλινα αντικείμενα, που αναπαριστούσαν ποπάνους (γλυκίσματα) και αποτελούσαν αφιέρωμα στη θεότητα.
O περιηγητής Παυσανίας, ο οποίος επισκέφθηκε το ιερό τον 2ο αιώνα μ.Χ., αναφέρει ότι το στάδιο όπου γυμναζόταν ο Ιππόλυτος βρισκόταν βόρεια της Επισκοπής και ψηλότερα ήταν ο ναός της Κατασκοπείας Αφροδίτης, απ’ όπου τον παρακολουθούσε κρυφά η Φαίδρα (Παυσανίας ΙΙ.32.3). Σε μικρή απόσταση βρισκόταν ο τάφος της Φαίδρας και το μνήμα του Ιππολύτου (ίσως στο μικρό γεωμετρικό τέμενος).
O περιηγητής (Παυσανίας ΙΙ.32.4) περιγράφει ακόμη το σπίτι του ήρωα με την πηγή του Ηρακλή, που πιθανότατα εξυπηρετούσε το Aσκληπιείο, το οποίο είχε παρακμάσει στα χρόνια του Παυσανία. Πιθανώς, η γειτνίαση της κρήνης με το παλιό σέβασμα συνέβαλε στο να εξελιχθεί ο Ιππόλυτος σε θεό-θεραπευτή.
Στα ελληνιστικά χρόνια, την εποχή της ακμής του καταστερισμού των μυθικών μορφών, ο Ιππόλυτος ταυτίστηκε με τον αστερισμό του Ηνιόχου (Παυσανίας ΙΙ.32.1). Το γεγονός ότι υπήρχε μνήμα ("ηρίον") του Ιππολύτου σημαίνει ότι ετιμάτο ως ήρωας στο ίδιο τέμενος όπου ετιμάτο και ως θεός.
Κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους ο Ιππόλυτος ήταν η κυρίαρχη θεότητα στο τοπικό ιερό και είχε έναν ισόβιο ιερέα. Κάθε κοπέλα που επρόκειτο να παντρευτεί, αφιέρωνε μια τούφα από τα μαλλιά της στο ναό του ζητώντας την εύνοια του ήρωα.
O Λουκιανός, μάλιστα (Περί της συρίης θεού 60) αναφέρει ότι ο θρησκευτικός νόμος στην Τροιζήνα επέβαλλε και στα νεαρά αγόρια να αφιερώσουν την κόμη τους στον Ιππόλυτο.
Την εποχή του Παυσανία υπήρχε, επίσης, πάνδημη γιορτή για τον Ιππόλυτο, κατά την οποία οι Τροιζήνιοι πήγαιναν στο ιερό για τις θυσίες.
Μετά την επικράτηση του χριστιανισμού το αρχαίο υλικό απομακρύνθηκε από τα μνημεία στα οποία ανήκε αρχικά και χρησιμοποιήθηκε για την οικοδόμηση χριστιανικών ναών, όπως η Επισκοπή. Αρχαίο υλικό, όμως, απομακρυνόταν από το χώρο (για να χρησιμοποιηθεί εκ νέου ως οικοδομικό υλικό) μέχρι και το πρόσφατο παρελθόν.
ΑΛΛΕΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΕΣ
Σε απόσταση 600 περίπου μέτρων από το σημερινό οικισμό, φθάνουμε σε μία διασταύρωση, στην οποία ξεχωρίζει ένας ογκώδης πελεκημένος βράχος που πιστεύεται πως είναι ο βράχος που οι αρχαίοι Τροιζήνιοι αποκαλούσαν πέτρα του Θησέα (αναφέρεται από τον Παυσανία). Τον βράχο αυτό σήκωσε εύκολα ο Θησέας και πήρε το ξίφος και τα σαντάλια που είχε αφήσει από κάτω ο πατέρας του.
Βόρεια από τα εκκλησάκια του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Ιωάννη, που είναι κτισμένα στη θέση παλαιότερων ναών, αποκαλύφθηκαν τα θεμέλια αρχαίου ναού, ο οποίος έχει ταυτιστεί με το ναό της Αρτέμιδος Σωτήρας. Το μνημείο αυτό δεν είναι ορατό, λόγω της βλάστησης.
Σε μικρή απόσταση από τον Παλάτι του Θησέα, στην πλαγιά του βουνού, βρίσκεται ιερό του Λυτηρίου Πανός, καθώ και ο τάφος του Πιτθέα.
Χαμηλότερα από την Ακρόπολη και κατά μήκος του ανατολικού τείχους σώζονται λείψανα των ναών της Ίσιδας και της Ακραίας Αφροδίτης.
Εξω από την Πόλη υπήρχε το ιερό του Φιτάλμιου Ποσειδώνα και κοντά σε αυτόν το ιερό της Δήμητρας θεσμοφόρου που είχε ιδρύσει ο Αλθήπος. Πιο πέρα βρίσκουμε τις πηγές του Ιλλικού ποταμού, όπου ο Θησέας είχε ιδρύσει το ιερό της Νυμφίας Αφροδίτης.
Ανατολικά του Ιππολυτείου βρέθηκε αρχαϊκός τάφος, ενώ βορειότερα σώζονται ρωμαϊκά ταφικά κτίσματα.
Στο τέλος της Ελλινιστικής περιόδου κατασκευάστηκε "ένα διατείχισμα" που χώριζε την κυρίως Πόλη από τα περίχωρα και εξασφάλιζε έτσι καλύτερη οχύρωση για την Ακρόπολη, σε περίπτωση πολιορκίας. Από αυτό σώζονται τα λείψανα 2 τετράγωνων πύργων καθώς και το κατώτερο τμήμα ενός μεγαλύτερου, που είναι γνωστός σαν "το Παλάτι του Θησέα". Πάνω σε αυτό κατασκευάστηκε πύργος από τον Φράγκο ηγεμόνα της περιοχής, κατά την Μεσαιωνική εποχή, μέρος του οποίου σώζεται.
Σχετικά πρόσφατα ήρθε στο φως μία παλαιοχριστιανική βασιλική σχετικά μεγάλων διαστάσεων ανατολικά του Γεφυραίου ρέματος.